In tegenstelling tot 1914-1918 blijft de Rijkswacht actief op het Belgische grondgebied tijdens de tweede bezettingsperiode. Ze zal deze periode niet zonder kleerscheuren doorkomen. Het korps wordt versterkt, gespecialiseerd, ‘vervlaamst’ en gepolitiseerd. De hervormingen worden doorgevoerd onder Duitse druk, maar zijn in hoofdzaak het werk van de Belgische autoriteiten: Gérard Romsée (Vlaams Nationaal Verbond, VNV), secretaris-generaal van Binnenlandse Zaken, en kolonel Van Coppenolle, die vanaf februari 1943 de leiding heeft over het korps. De veranderingen beantwoorden aan een reeks professionele criteria, zoals de noodzaak om te moderniseren of meer doelgericht te werk te kunnen gaan, maar andere zijn dan weer van zuiver ideologische aard.
Het duurt even voor er een modus vivendi gevonden wordt wat betreft het kader waarbinnen de rijkswachters in België zullen opereren. Ze worden heen en weer geslingerd tussen hun professionele en patriottische verplichtingen: hoe kan men met zekerheid weten of diegene die men aanhoudt een verzetsman is of een gewone crimineel. Hoe optreden tegen de zogenaamde ‘voedselfraude’, die voor de betrokkenen gewoon een kwestie is van overleven? Een algemeen beeld schetsen van de activiteiten van de Rijkswacht is onbegonnen werk: het varieerde naar gelang de omstandigheden, de plaats, de eenheid, de manschappen en de invloed van hun oversten en de magistratuur. De individuele houding kon zowel in de richting van de collaboratie als het verzet gaan, maar toont vooral aan dat er veel ruimte was voor grijze zones.
Tijdens de bevrijding is de Rijkswacht de belangrijkste troef waarover de overheid beschikt. Het korps kan zowel wat manschappen als materieel betreft, op de volle aandacht van de autoriteiten rekenen. De administratieve epuratie of zuivering richt zich uiteindelijk slechts op een kleine minderheid van ‘verraders’ binnen het korps. De overgrote meerderheid van de manschappen – en dus ook het instituut – beschikt over voldoende legitimiteit om haar taken opnieuw op te nemen binnen het vernieuwde staatsapparaat.
De hervormingen, zoals die tijdens de bezetting werden doorgevoerd, worden in een eerste fase ongedaan gemaakt. Vanaf 1945 zullen een aantal echter opnieuw ingevoerd worden. Uiteindelijk waren de bezettingsjaren een laboratorium en versnelde het de invoering van een reeks nieuwe praktijken en structuren.
Campion, Jonas. Les Gendarmes Belges, Français et Néerlandais à La Sortie de La Seconde Guerre Mondiale. Bruxelles: André Versaille, 2011.
Van Geet, Willy. De Rijkswacht Tijdens de Bezetting 1940-1944. Antwerpen: Nederlandsche boekhandel, 1985.
Campion, Jonas, Margo De Koster, Luc Keunings, Benoît Majerus, X. Rousseaux, and François Welter. “L’appareil Policier En Belgique (1830-2010).” In Tweehonderd Jaar Justitie. Historische Encyclopedie van de Belgische Justitie. Deux Siècles de Justice. Encyclopédie Historique de La Justice Belge, by Margo de Koster, Dirk Heirbaut, and Xavier Rousseaux, 385–419. Brugge: La Charte, 2015.
