Hoogste Belgische ambtenaren die tijdens de bezetting hun ministers vervangen en die als een soort ambtenarenregering een essentieel deel vormen van de politiek van het minste kwaad.
Voor de Duitse bezetting is een secretaris-generaal als hoogste ambtenaar binnen een ministerieel departement verantwoordelijk voor de interne organisatie. Op basis van de wet betreffende de plichten van ambtenaren in oorlogstijd van 5 maart 1936 en de besluitwet van 10 mei 1940 moeten deze ambtenaren in mei 1940 plots de taak van hun gevluchte ministers overnemen. Een akkoord (‘protocol’) van 12 juni 1940 geeft hen ruime bevoegdheden. De ambtenaren komen samen als een “comité van secretarissen-generaal” – iets wat eigenlijk niet bestaat in het Belgisch administratief recht. Ze ontpoppen zich na de zomer van 1940 tot een heuse ambtenarenregering die bestuurt onder Duitse curatele, maar zonder politieke dekking. Ze nemen soms verregaande besluiten, onder meer in de organisatie van een staatsgeleide economie, de hervorming van de voedsel- en arbeidsmarkt, de lokale besturen en de prijzenpolitiek.
Hun bestuur ondervindt steeds grotere problemen. Ten eerste worden belangrijke secretarissen-generaal onder Duitse druk vervangen (zie bijvoorbeeld de benoeming van Vlaams Nationaal verbond (VNV)-lid Gerard Romsée als secretaris-generaal van Binnenlandse Zaken in maart 1941). Ten tweede zitten zij al snel gevangen in een spiraal van toegevingen aan de Duitse bezetter. Hierdoor verliezen ze zowel de grip op hun eigen administratieve diensten als hun legitimiteit bij de bevolking. Ten derde wordt de wettelijkheid van hun besluiten vanaf 1942 steeds meer in vraag gesteld (zie de eerste en tweede gerechtelijke crisis). Niettemin blijven de secretarissen-generaal besturen. Het is essentieel de Belgische administratie in Belgische handen te houden. Ze accepteren hun toegevingen als een onvermijdelijk gevolg van het feit dat de bezetter de feitelijke macht heeft.
Tegelijk protesteren ze steeds vaker tegen Duitse maatregelen. Ze kunnen bepaalde zaken tegenhouden of vertragen (zoals de vertraagde invoering van de verplichte tewerkstelling in Duitsland). Gaandeweg gaan ze ook clandestiene maatregelen – en zelfs administratieve sabotage of verzet – steunen. Vanaf 1942 verdedigen de secretarissen-generaal expliciet een Belgisch-nationaal standpunt, vaak tegen het Duitse beleid in. De evolutie van VNV-lid Victor Leemans is in dat opzicht veelzeggend. VNV-lid Romsée wordt door zijn collaboratiepolitiek een buitenbeentje in het comité.
Na de bevrijding wordt naar de secretarissen-generaal een administratief en gerechtelijk onderzoek opgestart. Sommigen krijgen een administratieve sanctie. Slechts twee secretarissen-generaal worden veroordeeld voor politieke collaboratie: Gaston Schuind van Justitie en Gerard Romsée van Binnenlandse Zaken. Victor Leemans (nochtans lid van het VNV) en Emiel De Winter worden niet veroordeeld en bouwen nadien een succesvolle politieke carrière uit bij de Christelijke Volkspartij (CVP). In het algemeen oordelen de administratieve onderzoekscommissie en het militair gerecht dat de secretarissen-generaal ondanks zekere fouten altijd hebben gehandeld vanuit de intentie het land en de bevolking te dienen.
Wouters, Nico. De Führerstaat: Overheid En Collaboratie in België (1940-1944). Tielt: Lannoo, 200
Van den Wijngaert, Mark, Bruno De Wever, Dirk Luyten, Fabrice Maerten, Patrick Nefors, Luc Vandeweyer, and Marnix Beyen. België Tijdens de Tweede Wereldoorlog. Antwerpen: Manteau, 2015
Van den Wijngaert, Mark. “La Politique Du Moindre Mal. La Politique Du Comité Des Secrétaires Généraux En Belgique Sous L’occupation Allemande, 1940-1944.” Edited by Etienne De Jonghe, Rudi Damiani, and Danielle Delmaire. L’ Occupation En France et En Belgique : 1940-1944 : Actes Du Colloque de Lille, 26-28 Avril 1985. Revue Du Nord 1 (1987): 63–72.
Van den Wijngaert, Mark. “Tussen Vijand En Volk : Het Bestuur van de Secretarissen-Generaal Tijdens de Duitse Bezetting 1940-1944.” In Het Minste Kwaad, by Willem C.M. Meyers, Mark Van den Wijngaert, Rudi Van Doorslaer, and Etienne Verhoeyen, 9–22. Kapellen: De Nederlandse Boekhandel Uitgeverij Pelckmans, 1990
